Для сравнения читайте текст на русском языке.
Зураг А. Окладниковай, 1958 он. Публикация не вычитана после набора.
________________________________________
Үргэлжлэл. Эхин.
Аламжын һамган үбгэнеө алдаад, хаана абаашаһыень мэдэхэ һанаатай, зоной дундуур нүгөө тээшээ жүдхэнэ. Тэбэреэд ябаһан нарай Балбарай шашхаан соогуур: «Танайда шолдоон байралһан байгаа!» гэжэ хүнэй хашхархые дуулахадаа, гэдэргээ эрьебэ. Мүнөөхи Намдаг баян хойноһоонь дахажа ябажа, зоной дундуур толгойгоо үлэгэшүүлэн: «Шолдооной нүхэр! Шолдооной байра!» гэжэ байжа Жалма тээшэ заажа ябаба. Сүлэлгын зониие «Шолдоон» гэжэ нэрлэдэг дээрэһээнь, энэ үгэ дуулаһан зон жэрхэһэн шарайгаар Жалма тээшэ ирбайлдан хаража, гаргахые оролдонод. Туваан хамбаһаа адис хүртэхын хойноһоо түрсэлдэһэн зоной хүл доогуурнь Буладай дарагдан унахые гэнтэ хараһан Жалма :
- Абарыт! Хүбүүемни гэшхэжэ байналта! - гээд, зэрлиг шангаар хашхарба. Тэрэнэй задаршаһан үһэниинь адууһанай дэлһэн мэтэ нарбажа, түрсэлдөөндэ таһаршаһан тобшогүй дэгэлэйнь хормой арадаа сугларшоод, һүрөөтэй боложо үзэгдөө һэн. Теэд Жалмые шагнаха сүлөөтэй хүн үгы байба. Хүн бүхэн еөр өөртөө жаргал гуйхын түлөө тэмсэжэ байна ха юм! Нюрганиинь ара тээшээ гараад, обогор сээжэ дээрээ няалдашаһан толгойтой хүн гэнтэ хашхараад, таягайнгаа үзүүрээр зониие ираһаар, Буладай хэбтэһэн газар тээшэ шургашаба. Зоной түрисэлдөөн шэнэ долгёор эбхэрэн, тэрэннне даража унабад. Бүришье айһан Жалма : «Зониие гэшхэжэ байналта!» гээд хашхарха гэхэдээ, хоолойнь гарабагүй. Һаба соо хэһэн загаһад мэтэ ябтаржа унаһан зониие, хажуу тээшэнь түрихэ гэхын аргагүй байгаа һэн. Тиигэбэшье, һанагдаагүйгөөр тэдэ улад оог шашха табилдан, зүг бүреэ сасаршаба. Гэшхүүлжэ байһан Буладые абархаяа зоной дундуур ороһон обогор нюргатай хүн хамаг зоной дороһоонь өөдэ шэмхэжэ бажуужа захалһан байгаа.
- Үхэдэл! Ороолон!.. Эрэмдэг золиг! - гэхэ мэтээр ала самияа бажуулгаһан зон эхэнэр эрэгүй энэ хүниие тойрошоод хараажа захалба.
- Һайнта даа! Хүбүүемни абараат! - гээд ухаа алдаһан Жалма халуусар дундаа газарта хэбтэһэн мэсэ дутуутай хүниие бодхохо һанаатай гарһаань татаба.
- Харана гүт? Шолдоонтой нүхэсэдэг эхэнэр! - гээд, бололгүй газарайнгаа хордоштор бажуулгаһандаа хоролхоһон торгон дэгэлтэй тарган һамган хашхарба. Сагаанаараа сахаригташаһан нюдөер тэрэ һамганиие шэртээд, газарта хэбтэһэн таягаа бэдэрэн гараа һарбаганажа байһан обогор нюргатай хүнһөө зон улад зугадабад. Мүн тэрэ эхэнэршье зоной саагуур һэмээхэн нюугдашоо һэн. Теэд Намдаг баян бултанһаа хоротойгоор Жалма тээшэ хараад, байһан газартаа зогсобо.
Орохо гэргүй Аламжатан Намдаг баянһаа һэеы гэр уриһаар абажа, табан жэл адууень хараха зуураа, арай ёохон гэрэйнгээ сэн түлэжэ һалаһан юм.
Үри хүүгэдгүй Намдагтанай айлһаа үргэжэ абаһан Ханда гэжэ басаган дээрэһээ хэрүүл хэлан болоһон юм даа. Зунай сагта, үндэр хаяатай зуһалангай модон гэр дотор Намдагтан һуүдаг байгаа. Энэ үргэмэл басаганиинь тэдэнэрээр хамта тэрэ гэр соонь хонодог байгаа. Намдагай мал харалсадаг Даша гэдэг хүбүүн бии юм һэн. Даша хүбүүн Аламжында байдаг юм һэн. Хони хурьга адуулхадаа, Намдагай Хандатай һайнууд болоһон Даша хааяа һүниндөө Аламжын Буладые дахуулжа, саахар үгэхэб гэжэ баянай хаяа доогуур гэртэнь оруулаад, үүдэнэйнь шэбхэ тайлуулдаг байгаа. Нэгэтэ һүни, 14 монсогор саахар абалитай болоһон Булад арбан табадахяа Дашада үүдэ нэзхэ гэжэ хаяа доогуурнь оробо. Һара гүй харанхы һүни гэр дотор тэрэ хүбүүхэн тэмтэржэ ябаһаар, һогтуугаар газарта хэбтэһэн Намдагай нюур дээрэ гэшхэжэрхиһэн юм. Һүниин тэндэ хүсэд тэлэрээгүй байһан Намдаг хашхаржа, гал аһаахадань гэрэй хаяа доогуур газаашаа гараха гэжэ ябатараа хабшуулдашаһан үхибуүнэй нюсэгэн хүлнүүд ёдогошолдожо байба.
Намдаг баян гүльмэдэ ороһон загаһан шэнгеэр Буладые хүлһеөнь сэрбэгэнэтэр татажа абаад, нюур аманайнь хүхэ бала болотор сохижо, газаа хаяһан юм. Хүбүүгээ үмөөрһэн Аламжа Жалма хоёр Намдаг баянтанаар хэрэлдэхэһээ гадна, халуун дундаа элдэбээр хараажа: «Барлагшни болохогүйбди!» гээд, хоёр хүүгэдээ абажа ябашаһан байгаа. Хоро үһөө болоһон Намдаг баян сүлэгдэһэн хүнэй Аламжында байһан тухай хожомынь дуулахадаа, Агын полицидэ ерэжэ мэдээсээ бэлэй. Тэрэ гэһээр хахархай һэеы гэрээ орхёод, зайжа ябаһан Аламжые урядник Пустяков Шаргай ноён хоёр энэ дасан дээрэ бариба бшуу.
...Туваан хамбада мүргэжэ дүүргэһэн зон гэр гэртээ тарабад. Агын дасанай аха заха ламанар ехэ дасан соо сугларанхай, мүргэлһөө ороһон мүнгэ тооложо байгаад һэн. Нэгэ үдэр соо найма мянган тухэриг мунгэн, зургаан зуу гаран толгой мал, 39 пүүд шара тоһон Агын дасанда үргэл болон ороһон байгаа. Мун энэ тоогой газаа тээ хэды шэнээн зөөри дасанай сан жаса баряашад, амбаарай түлхюур мэдээшэд хулууһан байгааб! Тэрэнииень мэдэхэ хүн үгы бшуу.
Һэмээхэн маряа маряаһаар үдэшын боро хараан дасанда хүрэжэ ерэбэ. Байн байн бурил харанхы боложо байна. Һара харагданагүй. Дасанай хашаагай эбэрээр хүнүүдэй шэби-һаби гэлдэхэдэнь элихэн дуулдана. Эндэ түрэдэггүй эхэнэрнүүд болон һабяаһагүй үхи басагад үни холын эхэнэрые үзөөгүй һалихай ламанарнуүдаар саана наана татасалдан аляархалданад.
Эгээл энэ үедэ Аламжые хайшань абаашааб гэжэ мэдэхэ һанаатай Жалма гансаараа айл бүхэнэй газаагуур һурагшалан ябажа ябаа бэлэй. Зондо гэшхүүлһэн Булад «досоомни үбдэнэ» гэжэ гонгиноно. Теэд баарһан Жалма яахаб даа, хүбүүндээ огто харюу хэлэнгүй дасанай гудамжаар ябажал ябана, хаана ошожо ябаһанаа өөрөө мүртэй мэдэнэгүй. Гэнтэ үндэр хашаагай саанаһаа нэгэ хүн бүрэгэд гээд бии болошобо. Харанхы соо Жалмын харахадань хамбаһаа адис хүртэхэ гэжэ үдэр зэргэлээд байһан мүнөөхи ухаа муутай хара эхэнэр байба. Энэ гэргэн Жалмын урдаһаа шагаажа: «Шолдоон» гээд, өөрөө һайн юумэдэл энеэһээр саашаа ябашаба. «Хүн бүхэн өөрынгэө дутууе мэдэдэггүй, харин хара аминайнгаа жаргал бэдэрдэг бшуу. Баарһан, энэ эхэнэр, убгэнтэй болохын түлөө Туваан хамбаһаа адис абаһан дээрэһээ, бурханай һайгаар мүнөөшье һүни нэгэ ушар бологшоб гэжэ ябана ха юм! Теэд энэ эхэнэрэй ухаа муутайе зон бүхэнэй мэдэхэшье һаань, үнинэй эхэнэрые үзөөгүй ламанарай нэгэн, харанхыда гэнэдэжэшье болохо ха юм» гээд, ямаршье хоро һанангүйгөөр Жалма досоогоо тэрэ эхэнэр тухай шэбшэбэ.
Жалма ухибуудээрээ дасанай гудамжын зүүн заха хурэбэ. Эндэ нэгэ гэрэй хашаа соо хүн зон дүүрэн байтараа гэртэ ороод, үүдэеэ шангаар хаажархиба. Гэдэһээ үлдэшэһэн Буладай хамарые эдеэнэй амтатай үнэр сорьёод абаба. Абамнай энэ гэртэ байна ёһотой гэжэ юундэшьеб Булад һанаад орхибо. - Эжы, ороё! Гэртэ ороё! - гэжэ Булад хэдэн дахин дабтаба.
Жалма үүдэ татаба. Гэртэһээ халуун уурал газаашаа бадхашаба. Жалма ухибүүдээрээ богоһо алхаад зогсошоно. «Бултанһаа ехэ ноён, хамагһаа олон малтай болохо болтогойб!» гээд, шэбэнэн байгааша гулваа ноён, хэдэн гоё хубсаһатай баяшуулаар хамта, баруун хаяагаар һууба. Булга халюун туруутай, алта сардаһан торгон тохойтой дэгэлтэй эхэнэрнүүд хоймороор бирайлдажа байбад. Хамаг зоной урдуур һубарюулан табяатай зааханууд табсан дээгүүр ялагар шара шэрээр шэрдэһэн аяганууд соо талхатай шүлэн харагдаа һэн. Тэдэ зоной зариманиинь алталмал, үгышье һаа, сула мүнгэн сайн халбагануудаар аяга сооһоо тарган хониной хэршэмэг мяха этэшэлэн гаргажа эдинэд. Томо шаазан табаг соогуур: ухэрэй уураг тархи, татаһан мяхантай холижо хэһэн эреэлжэ, адууһанай өөхэ эльгэнтэйнь холижо хэһэн гэдэһэтэй өөхэнуүд, хибһэ шанаад мойһонтой холижо бусалгүүртай худхаһан хураһан, дарайтар хатаажархиһан хөөрһэн һунэй урмэ болоод, элдэб олон янзын амтатай эдеэнүүд харагдаба. Сарбуудаа хүрэтэр хамсыгаа шамажархиһан гүлваа ноён гэдэһэтэй өөхэ таһар отолоод гараараа абажа ама руугаа түлхинэ, гэдэһэтэй уураг тархи эдижэ байһан айлшад амтархан байжа хургануудаа долёогоод, хибһэнтэй холижо шанаһан мойһоной амта үзэхэ һанаатай, халбагаар ухашалнад. Тэдэ зоной доодо талада һууһан нэгэ мирмагар хүн үудэндэ байһан Булад тээшэ нюдөө шабхагашүүлан шагаажа хараад, табаг сооһоо альганай шэнээн дарагар урмэ хухалжа абаба. Тэрэнэй rap алдангүй хаража зогсоһон Булад: «Энэзхэн үрмэ намда үгэхэеэ хухалба бэшэ гү» гээд, эзэлүүдгүй баясажа байгаа һэн. Тиигээд мүнөөхи хүн үүдэн тээшэ гараа һарбайхаяа байһандал, хабтагар үрмэеэ баряад, Буладые хараһан шэгтээ һууба. Аламжын үлэн хубүун бэеэ зэһэшоод, гараа һарбайгаа һаань гүйжэ ошохоёо дугташажа байба.
Үнөөхи хүнэй урал бархирһан бахын аман мэтэ углуутан нээрэжэ, гартань байһан хабтагар үрмэниинь үрэбхигдэшэбэ.
- Тэрэ үүдэндэ юун хүүгэд зогсоноб? - гээд мүнөөхи мирмагар хүн үгэеэ таһалдуулан жажалаан соогоо хэлэбэ.
Сонхо тээшэ хаража һуугаад, буузын мяха татажа байһан нюсэгэн толгойтой лама хондогод гээд, гэдэргээ эрьежэ:
- Таанад юундэ ерээбта? - гэжэ бадашаад, «гарагты эндэһээ» гэһэн нюдөөр хёлогонобо.
Гэр дотор эдеэлжэ байһан зон бүгэдээрэн нюдөө үзү-үрлээд, «энэ дороо тонилогты» гэжэ байһандал, Жалма тээшэ харашабад. Байра һурахаяа ороһон Аламжын һамган, нэгэшье үгэ хэлэжэ шадангуй, Буладай гарһаа хүтэлэн газаашаа гарана. Үүдэнэй хаагдахатай адли шанга энеэдэн гэрые доһолгоо һэн.
Эрхим һайн нүхэрөө үгы болгожорхёод, орохо газаргүй болошоод үлдүүлжэ, хүн зоной энеэдэн боложо ябаһандаа ехээр голхоржо, Жалмын нюдөөр уһан халижа, хасар дээгүүрнь халуу бусалан урдаба. Тиихэдэ Булад абяагүй уйлажа ябаһан эхэеэ харанхы соо харангүй, юушье һэжэглэнгүй ябаа һэн.
Тэрэ хашаа соо байһан баяшуулай үндэр байшанһаа хорёод алхын зайтай газарта. зуһаланай модон гэрэй забһараар гал улагашан харагдаба. - Эжы, энэ гэр соо ороё! Абамнай байжа болохо! - гээд Булад баһа хэлэнэ.
«Эсэгыешни полицида тушаагаа ха юм. Һая нааша харагдахаяа болёо!» гээд, һанахадаа Жалма бүри ехээр уйлаба , теэд хүбүүндээ сэхыень хэлэхээ хайрлаба.
- Ошожо хараял даа! - гээд, зуһаланай гэр тээшэ шууд гэшхэлээ һэн.
Зориг орожо шиидэшэһэн Жалма тэрэ гэрэй үүдэндэ тогтонгүй досоонь орошобо. Арбаад шахуу хүнүүд үһэеэ халзаршаһан адууһанай арһа дэбдижэ һуугаад, хүһэрэй модон аяга табаг соогуур хээтэй орооһоной шүлэ һорожо һуубад. Тэрэ шүлэниинь нэгэшье мяхагүй, энэ зэргэлһэн байшан соо байгааша баядай дутуу мүлжөөд хаяһан яһаар шанагдаһан шүлэн байгаал ха. Тиигэбэшье, зэрлиг мангир холижо бусалгаһан шүлэнэй үнэр аятайгаар хангалтажа байгаа һэн. Шүлэ аягалжа байһан эхэнэр үүдэндэ зогсоһон Булад тээшэ хаража:
- Хүбүүхэн наашаа!.. Шүлэ ууха гүш? - гэжэ уриханаар хэлэбэ.Иимэ хандалга хүлеэгээгуй Буладай эхынгээ нюур харахадань хоёр хасарынь нойтон толбонуудаар елэржэ байгаа һэн.
- Ошожо тэдэ зоной дунда һуу! Шулэ уухабди! - гэжэ Жалма урагшаа алхалба.
Шүлэ аягалжа байгааша эхэнэрые Жалма таниха байһан юм. Баядай мал адуулхадаа хээрэ үулзажа, һанаһан байһанаа зугаалдаг хани нүхэрынь бэлэй. Теэд Аламжын тушаалгаһанпие мэдэхэ дээрэһээ хани эхэнэрынь Жалмынгаа сэдьхэл зобоохогуй гэжэ:
- Халуун эдеэн дээрэ ороһон зон аза ехэтэй юм! һуугты! - гээд, томо модон аяганууд соо шүлэ хэжэ үгэбэ. Тэндэ һууһан зон юу асаржа үргэһэнөө, юун тухай сэдьхэжэ адис абаһан тухайгаа хөөрэлдэнэд. «Амитан зоной бугэдэ адли эрхэтэй болохын түлөө», «Хүн зоной зобохогүйн түлөө», «Үри бэеынгээ томо болохын түлөө» гзхэ мэтээр һанажа ябаһанаа дурдан Туваан хамбаһаа адис абаа гээшэбдп гэлдэжэ хүгшэд үбгэд зугаалжа, үглөө үдэрһеө эхилээд саг һайн болохо гэжэ этигэһэн шарай харүулнад. Зарим нэгэн залуушуул дасанда ерэхэдээ үмдэхэ хубсаһагүй, дулаан гуталгуй дээрэһээ, нютагай баянай малыень адуулха хүлһөөр тэдэнэй хубсаһа үмдэжэ ерэһэнээ зугаалнад. Томо горшоог шанагада дайрагдан, хар-яр гээд абадаг болобо. Холо бололтой зарим хүнүуд шүлэнэй бага боложо байһаниие таагаад, нэмэри шүлэ аягадаа хүулэжэ абаха һанаатай тургэ түргэн һоронод; аягын оёорто үлэһэн орооһо модон зартагайгаар этэшэлэн тэдэнэр эдинэд. Гэдэһээ үлдэһэн Булад орооһоной шүлэндэ садажа уб улаан болошоод, хамар дээрээ бурзайжа гараһан хүлэһэеэ хамсыгаараа аршажа мэдэбэ.
Үргэлжэлынь хожом гараха.
________________________________________
(Публикация осуществляется с целью знакомства современников с произведениями Даширабдана Батожабая в цифровом варианте, исключая всяческую коммерческую выгоду, но оставляя добровольную поддержку читателей набора, корректуры, верстки текста, а также комментариев в свете нового осмысления произведения в XXI веке, а также нового перевода - моб. банк 8-924-516-81-19 карта 4276 7400 1903 8884). Даширабдан Батожабай - национальное достояние бурятского народа!